Ιερό Αφροδίτης στην Αφαία Σκαραμαγκά

Αμέσως μετά το ιερό του Απόλλωνα, ο Παυσανίας αναφέρει κάποιο ναό της Αφροδίτης: 

«Έπειτα είναι ένας ναός της Αφροδίτης και μπροστά σ' αυτόν ένα τείχος από ακατέργαστες πέτρες αξιοθέατο».

To εν λόγω οικοδομικό συγκρότημα έχει εντοπιστεί στη συνοικία του Δήμου Χαϊδαρίου Αφαία Σκαραμαγκά. Βρίσκεται στο βόρειο κράσπεδο της Ιεράς Οδού, γύρω στο 1,5 χλμ. δυτικά της μονής Δαφνίου, στο σημείο όπου το πέρασμα μεταξύ του Αιγάλεω και του Ποικίλου όρους στενεύει σημαντικά, ενώ μπροστά απλώνεται ο κόλπος της Ελευσίνας. Ο χώρος για τον οποίο μιλά ο Παυσανίας έχει ταυτιστεί με σιγουριά εδώ και πάρα πολλά χρόνια λόγω μιας ιδιαιτερότητας που δεν άφησε το ιερό να περάσει απαρατήρητο από κανέναν ταξιδιώτη που διέσχιζε το εν λόγω τμήμα της Ιεράς Οδού. Πρόκειται για τις πολλαπλές τετράπλευρες κόγχες που έχουν ανοιχτεί στη βραχώδη παρειά του όρους Αιγάλεω, πάνω στην οποία «ακουμπούσε» το τέμενος της Αφροδίτης.
Ο περίφημος Γάλλος συγγραφέας Gustave Flaubert (1821-1880), ο οποίος ξεκίνησε την πορεία από την Αθήνα προς την Ελευσίνα ανήμερα Χριστούγεννα του έτους 1850, αναφέρει:
«Στην άκρη της πεδιάδας αρχίζουμε να ανεβαίνουμε. Τα στενά του Χαϊδαριού. Η ανηφοριά διαρκεί αρκετή ώρα, ο βράχος ξεχωρίζει κάτω από το δρόμο, κατηφορίζουμε. »Χαριτωμένη θέα της θάλασσας: ο κόλπος της Λεψίνας, κλεισμένος ανάμεσα στα βουνά, μοιάζει με λίμνη, δεν ξέρεις από ποια μεριά βρίσκεται το άνοιγμά του. Ο δρόμος κατεβαίνει ολόισια απέναντι, λες και θα πέσει στη θάλασσα. Απαλές πλαγιές αριστερά- δεξιά, πάνω στο βράχο (στη θέση της Αφροδίτης Φίλης,) είναι σκαλισμένες αρκετές κοιλότητες, οι περισσότερες καμπύλες στο πάνω μέρος, με ύψος ένα πόδι περίπου, ορισμένες τετράπλευρες και που φαίνονται προορισμένες να δέχονται μικρά αγάλματα και εικόνες».
Ο χώρος ονομάστηκε από τους κατοίκους «ντουλαπάκια» λόγω των εσοχών για τα αναθήματα στο ανάγλυφο του βράχου. Όπως το τέμενος του Απόλλωνα στο Δαφνί, έτσι και το ιερό της Αφροδίτης ήταν μία από τις βασικές στάσεις της ελευσινιακής πομπής. Οι πρώτες ανασκαφές στον χώρο έγιναν στις αρχές της δεκαετίας του 1890 από τον Καμπούρογλου, ο οποίος περιγράφει κάποια από τα εντυπωσιακά ευρήματά του: 

Άποψη του ιερού ναού της Αφροδίτης

Εσοχές («ντουλαπάκια») στο ιερό της Αφροδίτης στην Αφαία Σκαραμαγκά

«Κατά τάς άνασκαφάς επήδησαν από τά χώματα και αγαλμάτια Αφροδίτης και άλλων θεοτήτων, ών έν Φειδιακής ωρισμένως τέχνης και συμπλέγματα τής με την Πειθώ και τόν Έρωτα και περιστέρια ενεπίγραφα και μή, και σύμβολα γεννήσεως, και ρόδια τής ευτεκνίας και βάθρα ενεπίγραφα και βάσεις στύλων και γυνή οδηγούσα νεανίαν, προσφέροντα ανάθημα και κάποιος άλλος νεανίας ακέφαλος, που προσέρχεται μόνος του κρατών τό θυμιατήρι.
»Αλλά και ή εισοδος του Ιερού και ίχνη στοάς τινός και βωμός και διαμερίσματα διαμονής ιερέων απεκαλύφθησαν και ομβροδέκται και θαυμάσιον λιθοψηφίδωμα του εδάφους. Και τέλος τό βάθρον, επί το όποίου ανυψούτο άλλοτε πάγκαλον τής θεάς τό άγαλμα, έχον οπίσω ώς φόντο τόν τραχύν ερυθρόφαιον βράχον, δεξιά και άριστερά τά καταπράσινα πεύκα και κάτω τό γαλανόν της πορφυράς Σαλαμίνος κύμα».

Τμήμα της Ιεράς Οδού μπροστά από το ιερό της Αφροδίτης στην Αφαία Σκαραμαγκά

Ο χώρος ερευνήθηκε ανασκαφικά και κατά τη δεκαετία του 1930 από τον Ιωάννη Τραυλό και τον Κωνσταντίνο Κουρουνιώτη, οι οποίοι ολοκλήρωσαν την κάτοψη του τεμένους της Αφροδίτης αλλά και της γύρω περιοχής. Ο περίβολος του ιερού έχει σχήμα ακανόνιστο ορθογώνιο και διαστάσεις 71x21 μ. To βορειοανατολικό τμήμα του βαίνει πάνω στη βραχώδη παρειά, περικλείοντας έτσι και το σημείο του βράχου που είχε κοπεί κάθετα, ώστε να λαξευτούν οι χαρακτηριστικές κόγχες. Στη νότια πλευρά του περιβόλου, ακριβώς απέναντι από τις κόγχες, βρισκόταν η είσοδος του τεμένους, που προστατευόταν από μικρό πρόπυλο. Ο ναός που αναφέρει ο Παυσανίας αποτελούνταν από έναν πολύ μικρό, σχεδόν τετράγωνο σηκό με πρόναο. Είχε χτιστεί σε επαφή με τον δυτικό τοίχο του περιβόλου του ιερού, περίπου στο μέσον του.
Ήταν κατά πάσα πιθανότητα δωρικού τύπου και διέθετε μαρμάρινη στέγαση, καθώς στις ανασκαφές είχαν βρεθεί τμήματα τριγλύφων από μάρμαρο. Εκτός από τον ναΐσκο, στο πλαίσιο του περιβόλου έχουν εντοπιστεί μικρή στοά και άλλα κτίσματα, σαφώς μεγαλύτερων διαστάσεων από τον ναό, ορθογώνιας κάτοψης και άγνωστης χρήσης. Επίσης ανασκάφτηκαν βάθρα με μαρμάρινες αναθηματικές επιγραφές προς τιμήν της Αφροδίτης, βωμίσκοι και πλήθος μικρών αναθημάτων. Τα τελευταία αποτελούνταν κυρίως από πήλινα ειδώλια της θεάς και πήλινα και μαρμάρινα ομοιώματα αιδοίων και περιστεριών, που ήταν τα ιερά πουλιά της Αφροδίτης. Προφανώς, κατά την εποχή λειτουργίας του ιερού οι κόγχες γέμιζαν από τέτοια αναθήματα που πρόσφεραν οι πιστοί. Στο κέντρο του χώρου μπροστά από το πρόπυλο αποκαλύφθηκε μεγάλη βάση που προφανώς στήριζε κεντρικό βωμό ή το λατρευτικό άγαλμα της Αφροδίτης.

 

 Οι σωζόμενοι τοίχοι του ορθογώνιου κτίσματος μπροστά στο ιερό της Αφροδίτης

 

Γενική άποψη του ιερού της Αφροδίτης 

Πρόκειται για ένα ορθογώνιο κτίσμα από ακατέργαστους λίθους (αργολιθοδομή) διαστάσεων 25x15 μ., που αρχικά χρησιμοποιήθηκε ως φυλάκιο. Εκεί θα στεγαζόταν κάποια φρουρά, η οποία θα προστάτευε το πέρασμα και το ιερό της Αφροδίτης. Αργότερα απέκτησε ταφικό χαρακτήρα δύο σαρκοφάγοι εντοπίστηκαν στο εσωτερικό του. Η χρονολογία ίδρυσης του ιερού παραμένει άγνωστη. Η λατρεία της Αφροδίτης στον συγκεκριμένο χώρο μοιάζει να σχετίζεται στενά με τον ιερό χώρο της Ελευσίνας και την τελετουργική πομπή των Μεγάλων Μυστηρίων. Βέβαια, είναι παρακινδυνευμένο να υποθέσουμε την ύπαρξη του τεμένους πριν από τον 4ο αιώνα π.Χ., καθώς δεν έχει ανασκαφεί πρωιμότερη κεραμική. Πάντως το ιερό λειτουργούσε μέχρι και τα ρωμαϊκά χρόνια, συμπέρασμα που προκύπτει αφενός από τις ικανές ποσότητες ρωμαϊκών αγγείων που έχουν ανασκαφεί και αφετέρου από τη μαρτυρία του Παυσανία.
0 χώρος του ιερού της Αφροδίτης στην Αφαία Σκαραμαγκά έχει αναστηλωθεί, έχει αναδειχθεί, έχει περιφραχτεί και είναι ανοιχτός στο κοινό.

 

 

 

Η Σαρκοφαγος