Στην απότομη πλαγιά του Ποικίλου όρους που υψώνεται πίσω από το
μοναστήρι του Δαφνιού, έχει εντοπιστεί σημαντικό λατρευτικό σπήλαιο, την
ύπαρξη του οποίου φαίνεται πως αγνοούσαν εντελώς ο Παυσανίας καθώς και
όλοι οι περιηγητές των νεότερων χρόνων.
To εσωτερικό του σπηλαίου του Πανός στο Δαφνί
To σπήλαιο εντόπισε ο Δημήτριος Καμπούρογλου στο πλαίσιο των ερευνών του
στην Ιερά Οδό στις αρχές της δεκαετίας του 1890 και ανέσκαψε
συστηματικά ο Ιωάννης Τραυλός κατά το έτος 1932. Πρέπει να σημειωθεί ότι
ο Δημ. Καμπούρογλου ήταν λάτρης του τοπίου του Δαφνιού και είναι
γνωστοί οι περίπατοί του, προκειμένου να θαυμάσει την ποικιλότητα της
χλωρίδας και ιδιαίτερα τα μοναδικά άνθη ανεμώνας. Η απόσταση μεταξύ της
νότιας πλευράς του μοναστηριακού περιβόλου και του εν λόγω σπηλαίου
είναι γύρω στα δέκα λεπτά κοπιαστικής πεζοπορίας-ανάβασης «δι' ατραπών
δυσδιακρίτων και ολισθηρών». To σπήλαιο είναι σχετικά μικρό, με ολικό
βάθος 11,55 μέτρα και μέγιστο πλάτος 7,8 μέτρα. To σχήμα του είναι
χωνιοειδές με άνοιγμα προς τον Βορρά. To τελευταίο είχε κλειστεί κατά
την αρχαιότητα με τοίχο από αργολιθοδομή, στο κέντρο του οποίου
ανοιγόταν στενή είσοδος.
To στόμιο του σπηλαίου του Πανός
Μπροστά από το σπήλαιο είχε διαμορφωθεί επίπεδη επιφάνεια -ένα είδος αυλής- που υποστηριζόταν από αναλημματικό τοίχο κατασκευασμένο 2 μέτρα βορείως του ανοίγματος. To εσωτερικό του σπηλαίου ήταν αδιαμόρφωτο, με την εξαίρεση μικρού τοιχαρίου και ορθογώνιων λαξεύσεων στο δάπεδο. Ανάλογες λαξεύσεις παρατηρήθηκαν και στην αυλή. Επίσης, από τα πολλαπλά ίχνη κονιάματος στις παρειές και το δάπεδο του σπηλαίου αλλά και την επιφάνεια της αυλής, προκύπτει ότι όλες αυτές οι επιφάνειες ήταν επιχρισμένες στην αρχαιότητα.
Ορθογώνιο λάξευμα στο εσωτερικό του σπηλαίου του Πανός
Από τα κινητά ευρήματα που αποκαλύφθηκαν στο εσωτερικό του σπηλαίου αλλά
και τη γύρω περιοχή συμπεραίνουμε ότι η λατρεία εδώ περιλάμβανε
τελετουργική καύση προσφορών σε πυρές και θυσίες μικρών ζώων: βρέθηκαν
οστά μικρών ζώων αλλά και τμήματα αγγείων και πήλινων ειδωλίων με σαφή
ίχνη καύσης και, βέβαια, μεγάλη ποσότητα στάχτης. Τα περισσότερα όστρακα
και τμήματα αγγείων προέρχονταν από λουτροφόρους, χαρακτηριστικά
κλειστά αγγεία με πολύ στενό και υψηλό λαιμό, που χρησιμοποιούνταν
κατεξοχήν στην τελετουργία των γάμων και στις κηδείες άγαμων προσώπων.
