Η Παναγία η Χελιδονού με το μικρό της σπήλαιο, βρίσκεται πάνω στην πλαγιά απ' όπου κατέβαινε παλιά το γεμάτο πεύκα και πλατάνια ρέμα της Χελιδονούς, στο δρόμο που οδηγεί από το Μενίδι στην Κηφισιά.
Το σπήλαιο είναι συνδεδεμένο με τη λατρεία των Νυμφών τα αρχαία χρόνια. Το πυκνό φύλλωμα των φυτών και των δέντρων, τα άφθονα νερά που έτρεχαν μέσα και γύρω από το σπήλαιο, δημιουργούσαν ιδανικό χώρο για τη λατρεία των Νυμφών.
Άλλωστε πολύ κοντά στην Κηφισιά υπήρχε το Νυμφαίο, σπήλαιο λατρείας των Νυμφών, όπου τελούνταν τελετές, τα Νυμφαία. Αργότερα στον ίδιο χώρο πρέπει να λατρεύτηκε και ο θεός Πάνας, ο οποίος χάρισε τα σπήλαια στη θεά Άρτεμη. Πράγματι λίγο αργότερα εμφανίζεται στο Αμαρούσιο η λατρεία της Άρτεμης, η οποία λεγόταν Αμαρουσία γιατί προερχόταν από την Αμάρυνθο της Ευβοίας.
Με την εμφάνιση της νέας θρησκείας υπήρξαν αλλαγές. Ο Χριστιανισμός γκρέμισε τα ιερά και στοίχειωσε τους τόπους λατρείας των ειδωλολατρών. Οι αρχαίοι θεοί έγιναν ξωτικά.
Χαρακτηριστική είναι η λαϊκή δοξασία των κατοίκων του Μενιδίου.
Από παλιά πίστευαν ότι στο ρέμα της Χελιδονούς υπήρχαν νεράιδες και δράκοι. Αναφέρεται μάλιστα ότι κάποιος μοναχός που διέμενε σε μια καλύβα στον Κηφισό, κυνήγησε με ξόρκια τις νεράιδες. Τις έκλεισε σε μια σπηλιά και ο Σταυρωμένος του ιερού φόβιζε τις νεράιδες που κινδύνευαν να πεθάνουν από πείνα και δίψα. Μια γυναίκα μαυροφορεμένη τις έκλεισε μέσα στο πέπλο της και όταν το άνοιξε πλήθος χελιδόνια πέταξαν στον ουρανό. Έτσι δικαιολογείται πιθανόν η ονομασία, Παναγία η Χελιδονού.
Στα νεότερα χρόνια, στις δύσκολες εποχές η σπηλιά με τα πλούσια νερά της υπήρξε καταφύγιο των βοσκών και των Αθηναίων, οι οποίοι διαμόρφωσαν το εσωτερικό σύμφωνα με τη νέα θρησκεία. Επομένως σταδιακά δημιουργήθηκε ένας χώρος αφιερωμένος στη Παναγία, που πήρε το προσωνύμιο, η Παναγία της ρεματιάς.
Πολλές ακόμη παραδόσεις αφορούν το προσωνύμιο, Χελιδονού. Για παράδειγμα ο Perrot ο οποίος το 1857 επισκέφτηκε την Ελλάδα, γράφει ότι κάποτε που οι κάτοικοι της περιοχής κινδύνευαν από τους κατακτητές, την ώρα που είχαν παραταχθεί απέναντί τους σ' έναν άνισο αγώνα, ένα χελιδόνι πέταξε μέσα από μια σπηλιά. Ενθαρρυμένοι οι Έλληνες επιτέθηκαν και νίκησαν. Σε ανάμνηση του γεγονότος έχτισαν την εκκλησία και την ονόμασαν Παναγία η Χελιδονού.
Άλλη παράδοση καταγραμμένη από τον καθηγητή Μουζάκη αναφέρει ότι κατά την τουρκοκρατία μόναζαν στο μοναστήρι λίγες καλόγριες. Ο πασάς του Μενιδίου θέλησε να το καταστρέψει και να τις ατιμάσει. Εκείνες παρακάλεσαν την Παναγία να τις σώσει. Η Παναγία τις άκουσε και τις μεταμόρφωσε σε χελιδόνια.
Τα πλατάνια της Χελιδονούς.
Περίφημα ήταν και τα πλατάνια της Χελιδονούς. Χιλιόχρονα με κορμό που αγκάλιαζαν τρεις άντρες, δίπλα στις πηγές. Εντύπωση προκαλούσε αυτό που βρισκόταν μπροστά στο πλάτωμα της εκκλησίας. Εκείνο που το έκανε ξεχωριστό ήταν η τεράστια κουφάλα του, όπου κατά την παράδοση ζούσε ο φοβερός δράκος, ο οποίος βασίλειό του είχε το πυκνό ρουμάνι του Κηφισού. Όμως καθώς περνούσαν τα χρόνια αυτή η ομορφιά καταστράφηκε. Τα νερά της Χελιδονούς τα πήρε η ΟΥΛΕΝ. Αυτός ήταν ο πρώτος οικολογικός τραυματισμός του περιβάλλοντος της Χελιδονούς. Τα πλατάνια εκσκάφτηκαν είτε κόπηκαν για να ζεστάνουν τους Αθηναίους στα δύσκολα χρόνια της κατοχής.
Το Μικρομονάστηρο της Χελιδονούς.
Η παλαιότερη φάση της ανέγερσης του μικρομονάστηρου της Χελιδονούς τοποθετείται στον 14ο αιώνα. Γύρω στον 15ο αιώνα πρέπει να καταστράφηκε, όπως αποδεικνύουν τα ερείπια με τα ίχνη της φωτιάς.
Το 16ο αιώνα ανακαινίστηκε και αναπτύχθηκε σαν μοναστήρι πλέον. Τότε ολοκληρώθηκε η αποκατάσταση της καμάρας προς το σπήλαιο και η δημιουργία του "φωτανάματος". Στο μικρομονάστηρο της Χελιδονούς ως φωτάναμα χρησιμοποιείται όχι ανεξάρτητο κτίριο, αλλά το σπήλαιο το προσκολημμένο στο καθολικό.
Παλαιότερα μέχρι το 1973 φαίνονταν τα σημάδια από τη χρήση της φωτιάς. Στην οροφή κοντά στη καμάρα υπήρχε το οπαίο, το οποίο χρησίμευε για την έξοδο του καπνού. Σήμερα η εκκλησία στρώθηκε με μάρμαρα ενώ το δάπεδο του σπηλαίου έχει ανυψωθεί με την επίστρωση μαρμάρων.
Οι πρώτες τοιχογραφίες τοποθετούνται το 16ο αιώνα, οπότε τοιχογραφείται ολόκληρο το καθολικό με θαυμάσιες τοιχογραφίες. Αποσπάσματα της Γέννησης υπάρχουν στο νότιο τοίχο του καθολικού.
Σημαντική υπήρξε και η τοιχογράφηση του καθολικού στα τέλη του 17ου αιώνα και αρχές του 18ου αιώνα. Θαυμάσιο δείγμα η Κοίμηση και Μετάσταση της Θεοτόκου. Αργότερα έγινε σποραδική τοιχογράφηση αγίων.
Το 19ο αιώνα εμφανίστηκε κάποια μικρή ανάπτυξη. Αυτό συνεχίστηκε μέχρι τον 20ο αιώνα με μικρές ή μεγάλες διακοπές. Τότε καταστρέφεται ο γύρω χώρος του καθολικού. Μέχρι το 1968 η Παναγία η Χελιδονού θεωρούνταν μετόχι του Αγίου Βλασίου, της μητρόπολης του Μενιδίου. Τότε παραχωρήθηκε στην Αγία Τριάδα Κηφισιάς.